Geschiedenis

Er was eens.... 1958

Het was een prachtige, heldere avond in de late zomer van 1958. De ruimtevaart en de ontwikkelingen daarin lagen nog ver in het verschiet. In de achtertuin van de woning van de heer van Enck te Zutphen stond een groepje mensen rond de 15 cm Newton telescoop, die door hemzelf was gebouwd. Er werd door de telescoop o.a. gekeken naar de maan, de bolvormige sterrenhoop M13 in het sterrenbeeld Hercules, de dubbelster Ypsilon in de Lier en de mooie ringnevel (M57) in het zelfde sterrenbeeld. Het enthousiasme van de drie gasten van de heer van Enck, die voor het eerst door een telescoop naar hemelobjecten keken, was groot: "Het lijkt wel of je een paar kilometer boven het maanoppervlak zweeft!" en "Het is alsof ik door de patrijspoort van een ruimteschip kijk". Dit waren enkele reacties van deze heren.

Het waren Henk Kremer, amanuensis van de Rijks HBS te Lochem, Jack Broekhuizen, leraar wiskunde en onderdirecteur van dezelfde school en Eugene van der Stel, huisarts te Lochem. Het was een geweldig schouwspel, maar ook geweldig koud! Ondanks de toch al koude avond en de daarop niet ingestelde, te dunne kleding van de drie "beginnelingen" was hun geestdrift over het maan- en sterrenkijken zo groot, dat op weg naar huis besloten werd om met z"n drieën een spiegel te slijpen en een Newton-kijker te bouwen. Het "ei" was gelegd.

Spiegel slijpen

Ten huize van Eugene van der Stel werd datzelfde "ei" uitgebroed. Een ideaal stel vormden de drie "slijpers" van het eerste uur: Eugene van der Stel droeg de verantwoording voor de optiek, Jack Broekhuizen voor de sterrenkunde en wiskunde en Henk Kremer was fijn-instrumentenmaker en baas van de goed geoutilleerde werkplaats van de Rijks HBS aan de Barchemseweg in Lochem, welke later (in 1962) verhuisde naar de Dr. Cartier van Disselweg te Lochem.

Een boekje over "kijkers maken" vormde de basis van de start. Aangeschaft werden twee speciale, volmaakt platte en ronde glasplaten voor de te slijpen spiegel, pek en polijstpasta (ijzeroxide) en vijf bussen met slijp-carborundum van verschillende gradaties. Een glasplaat, voorzien van een handvat (de latere spiegel) werd met een speciaal draaiende beweging op de andere glasplaat (vastgezet in een vijfhoekig plankje) hol geslepen. Na elke controle (met behulp van een vergrootglas) van de curve van de spiegel, werd er goed gespoeld om het voorgaande slijpsel te verwijderen, voordat het fijnere slijppoeder werd opgebracht. Een krasje zou weer een week extra slijpen betekenen (en dat is eenmaal gebeurd!). Op de lange slijpavonden was een kopje koffie meer dan welkom! Het was mevrouw Kremer die al die jaren zorgde voor een grote thermoskan koffie, melk en suiker en koekjes, welke door Henk Kremer werden meegebracht. Dit tot grote vreugde en de tevredenheid van de "slijpers".

Inmiddels kwam er belangstelling van leerlingen, o.a. Ronnie Heijer (via hem waren Eugene, Henk en Jack in kontakt gekomen met de heer van Enck) en Jaap Martijn. Zij hielpen slijpen en begonnen daarna ook voor zichzelf. Verdere versterking kwam in de vorm van Albert Blaauw en Edwin Bennett. Ook de heer van Enck, die de slijpers met raad en daad terzijde stond, kwam regelmatig op bezoek om te kijken hoe ver men gevorderd was. Hij stelde de groep slijpers de door hemzelf vervaardigde Foucault-opstelling ter beschikking. Door middel van de zogenaamde Foucaultproeven kan de parabolisering van de hol geslepen glasplaat worden getest. Toen deze glasplaat geslepen was en daarna zo glad mogelijk was gepolijst, werd deze in Delft van een zilverlaag voorzien: de spiegel was klaar! De eerste opstelling was een houten statief waarop, naast een zelfgemaakte fijninstelling, de buis met spiegel werd gemonteerd. Oculairs werden door Eugene van der Stel ter beschikking gesteld. We konden kijken.


Verdere groei (1970 en verder)

De groep amateur-astronomen vergaderde elke dinsdagavond bij Eugene van der Stel, in zijn woning aan de Zwiepseweg. Eugene had op het dak een sterrenwacht met schuifdak laten bouwen (de oplettende passant zal zien dat het dak van zijn woning afwijkt van het traditioneel gangbare). Daarin staat een 15 cm Newton-telescoop, welke Eugene van de heer van Enck had overgenomen. Bij mooi weer werd er gekeken en er werd ook al gefotografeerd. Een volledige maansverduistering kon geheel worden gevolgd en op de gevoelige plaat vastgelegd.


Zoals al eerder vermeld had de Rijks HBS in 1962 een nieuw gebouw op de Paasberg betrokken. In de goed uitgeruste, nieuwe werkplaats van de school werd onder leiding van Henk Kremer verder gewerkt aan de bouw van de spiegelkijker. De groep "Van der Stel" zocht inmiddels ijverig naar een goed onderkomen door de kijkers. Op het dak van de gymzaal van het nieuwe gebouw van de Rijks HBS was een extra betonversterking aangebracht om het gewicht van een eventuele nieuwe sterrenwacht te kunnen dragen. Edwin Bennett tekende een nieuw, stevig voetstuk, compleet met assen voor een parallactische opstelling. Daar dit niet in de werkplaats van de Rijks HBS gemaakt kon worden, werd het voetstuk door twee docenten in de werkplaats van de Technische School te Lochem vervaardigd. Alles bij elkaar voldeed het geheel, alhoewel wat zwaar, aan de verwachtingen. Een kink in de kabel kwam hard aan. Een permanente koepel met schuifdak, waarvan de werktekening al door Edwin Bennett was gemaakt, zou mooi op het versterkte dak van de gymzaal geplaatst kunnen worden. Het zou een einde hebben betekend van het steeds weer naar binnen en naar buiten slepen van de kijker en het zware voetstuk. Daar kwam helaas na veel passen en meten (ook 's avonds, met zaklantaarns op straat en op het dak en met touwtje en latten) geen toestemming voor. Het werd door de Rijksgebouwendienst te hoog bevonden. Punt uit!


Een andere mogelijkheid deed zich voor: de Belvedere, op het hoogste punt van de Lochemse berg. Maar metingen en waarnemingen ter plekke wezen uit dat deze toren niet geschikt was. Reeds bij geringe windkracht vertoonde de top van de toren te veel en te grote uitslage, het ding wiebelde!


Oprichting S.A.A.L.(1976)

Het streven naar het oprichten van een volkssterren-wacht werd intussen steeds sterker. Er werden regelmatig excursies georganiseerd naar onder andere volkssterrenwacht Simon Stevin te Hoeven (een jaarlijks terugkerend evenement), de radio-telescoop te Westerbork, het satellieten-volgstation te Kootwijk en de planetaria in Franeker, Den Haag en Roden. Een en ander leidde tot de oprichting van de Stichting Amateur Astronomie Lochem (S.A.A.L.) in december 1976. De oprichters waren de heren Eugene van der Stel en Jack Broekhuizen. In de oprichtingsakte staat het doel van de stichting omschreven: "De Stichting heeft ten doel het beoefenen en populariseren van de amateur-astronomie, als mede het uitvoeren van astronomische waarnemingen waaraan belangstellenden deel kunnen nemen." De S.A.A.L. is dus officieel een Stichting, maar funktioneerde van het begin af aan als een vereniging voor wat betreft het kiezen van een bestuur. Het bestuurd werd en wordt nog steeds- gekozen door de medewerkers-donateurs, ook vaak "leden" genoemd.

Phoenix

De S.A.A.L.-vergaderingen op de dinsdagavonden, destijds nog steeds ten huize van Eugene van der Stel, gingen vooral over de toekomst-mogelijkheden om het doel van de Stichting ("het popularisen en het uitvoeren van astronomische waarnemingen, ook voor belangstellenden") te realiseren. De bijeenkomsten gingen ook over het vermeerderen van de kennis bij de leden, voor de materie die men moest gaan beheersen om een sterrenwacht te kunnen bemannen.


Jack Broekhuizen kwam na een achtjarige detachering bij de Europese school te Varese (Italië) in 1970 terug als rector van de Rijksscholengemeenschap (R.S.G., voorheen de Rijks HBS). Hij versterkte meteen bij terugkomst weer de gelederen van de S.A.A.L. en ging lessen astronomie geven aan leerlingen van de hoogste klassen. Het gevolg was dat een aantal leerlingen zich voegden bij de groep "Van der Stel", later S.A.A.L. Dat waren Frans Kuypers, Hans Lammertink, Jan Braakman en Bert Bats. Voor de astronomische lessen schafte de school een Polarex 6 cm refractor aan, waarmee op het dak van de school, tijdens lessen, overdag zonwaarnemingen konden worden gedaan, en "s avonds naar de sterren kon worden gekeken. Maar hoe nu verder?


Geld voor de bouw van een sterrenwacht was er niet! Gelukkig was ook een architect (Edwin Bennett) trouw lid van de groep enthousiastelingen en al snel was er een bouwcommissie in het leven geroepen. Na veel praten en tekeningen bestuderen kwam er een goed ontwerp op tafel. Aan alles was gedacht, zelfs was er in een doka voorzien. De offerte van de aannemer zorgde voor een paar keer flink slikken van de enthousiaste mensen: ongeveer f 75.000,00! Dit lag ver boven welk budget dan ook. Nieuw overleg. Een nieuwe, aangepaste offerte: f 50.000,00. Ook dit lag nog boven het bereikbare budget. Goede raad was duur.


Dan breekt in de nacht voorafgaand aan het Lochems Dauwtrappersfestival, Hemelvaartsdag 1977, brand uit in twee houten, apart staande noodlokalen van de RSG. De brand wordt bedwongen voor dat beide lokalen geheel verwoest zijn en er blijft genoeg bouwmateriaal over om te gebruiken voor een eenvoudige sterrenwacht. Rector Jack Broekhuizen maakt een "deal" met de Rijksgebouwendienst: als de S.A.A.L. de resten van de verbrande lokalen opruimt, mag zij de nog te gebruiken materialen zonder betaling behouden. En aldus geschiedde. Het nog bruikbare materiaal werd opgeslagen op de hooizolder van een bevriend agrariër, zijnde de vader van Willem Jan Braakman, in afwachting van het vinden van een goede locatie. Architect Edwin Bennett past ondertussen de tekening aan al naar de spullen die nog bruikbaar waren.


Een aanbod om de sterrenwacht te vestigen achter de boerderij van de familie Braakman aan de Vordenseweg kwam als de oplossing voor alle huisvestingsproblemen. De plek bood als grote voordelen: weinig luchtvervuiling, water- en elektriciteitstoevoer, alsmede het feit dat de sterrenwacht nimmer geheel onbeheerd zou staan.
De oprichting van de S.A.A.L. geschiedde, omdat de bank alleen aan een stichting de begrote fl. 40.000,00 wilde lenen. Het bouwplan aan de Vordenseweg werd in de zomer van 1977 goedgekeurd door de Gedeputeerde Staten van Gelderland. En er moest een garantstelling komen. De gemeente Lochem werd hiervoor benaderd en het verzoek tot garantstaan kwam op de agenda van de raadsvergadering.

Op maandag 26 juni 1978 woonde een "zware" S.A.A.L.-delegatie deze raadsvergadering bij. De spanning steeg ten top toen "ons" agendapunt aan de orde kwam; de spandoeken lagen klaar in de aanslag. Maar, nog voordat deze spandoeken uitgerold waren, had de gemeenteraad zich al akkoord verklaard met de garantstelling.


De bouwcommissie had ondertussen al gezorgd voor een bouwaanvraag en de bouwvergunning werd toegewezen. Nu aan de slag!


Alle werkzaamheden die voor de bouw ook maar enigszins zelf konden worden gedaan, deden de leden zelf. Begin juni 1978 werd begonnen met het graven van de funderingen. Aannemer Kreunen deed de ruwbouw, welke in november 1978 gereed kwam. Na de winterpauze namen leden zelf weer de afwerking ter hand.


De kijkers werden geplaatst, de Celestron C8, de zelfgemaakte 15 cm Newton (met "gaatjes-buis" ter reducering van gewicht), een 10 cm Newton en een 6 cm refractor. De laatste drie kwamen gezamenlijk op het door de technische school gemaakt zware voetstuk. Albert Blaauw zorgde ervoor dat de kijkers van het nodige "loopwerk" werden voorzien.


Democratisch werd tenslotte de naam gekozen voor de nieuwe volkssterrenwacht: "Phoenix". Een toepasselijke naam uit de Griekse mythologie: de vogel die uit zijn as herrees. Ook is het de naam van een sterrenbeeld op het zuidelijk halfrond. Een betere naam bestond gewoonweg niet. De sterrenwacht was klaar voor de offici�le opening.

Het was zover!


De officiële opening

In de aanloop naar de opening van de sterrenwacht kopte de regionale pers "Lochem krijgt zijn eigen sterrenwacht!", subtitel "Als eerste plaats in de Achterhoek" (De Graafschapsbode, 13 september 1979) ."Sterrewacht Lochem op 3 november open!" (De Gelders Overijsselse Courant, 17 oktober 1979). "Echte Sterrenwacht voor Lochem!" (De Graafschapsbode, 25 oktober 1979). Eugene van der Stel wordt geciteerd: "Het is een hobby die voor iedereen berei baar moet zijn. Geen elitaire club!"

Op 10 oktober 1979 werden de uitnodigingen tot het bijwonen van de officiële opening aan 140 genodigden verzonden. Deze mensen konden vanzelfsprekend niet in de sterrenwacht zelf ontvangen worden. Daarom werd het eerste gedeelte van de openingsceremonie gehouden in "De Kuip" van de RSG te Lochem.

Zaterdag 4 november 1979 was het zover: de dag van de officiële opening. Naast de medewerkers van de S.A.A.L. zelf, waren er ruim 100 genodigden aanwezig.

Burgemeester H.J. Beuke zei in zijn toespraak: "Tussen plan en realisering ligt een enorme kloof. De hardnekkigheid waarmee de S.A.A.L. naar haar behuizing heeft gestreefd, wijst op hun motivatie. De S.A.A.L. wendde zich tot de gemeente Lochem, die er meteen achter stond en financieël de middelen ten dele beschikbaar stelde. Maar ook de leden van de S.A.A.L. staken hun handen uit de mouwen!" ( En op de geestdrift, inzet en het doorzettingsvermogen van al die S.A.A.L.- medewerkers/leden, zo kan rustig gesteld worden!) "Het educatieve karakter, het belangstelling wekken bij de oudere bevolking, was een van de redenen voor de gemeentelijke steun. Wij hopen dan ook dat ook de jeugd in toenemende mate de weg naar de S.A.A.L. zal weten te vinden".

"De Lochemse Sterrenwacht is ook een aan-winst voor de Weer- en Sterrenkundige Kring Jean Jacques Raymond", de Zutphense afdeling van de in 1901 opgerichte Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, aldus de heer J.C. Happy, voorzitter van deze Kring. Een citaat uit het verslag van de opening in "Nieuws uit de SAAL-zaal" van november 1979: " ..Hij vertelde iets over de fasen die een project moet doormaken, voordat het gereed is. Volgens de heer Happy" zijn er zes fasen, namelijk 1: enthousiasme, 2) ontnuchtering, 3) paniek, 4) chaos, en de fasen 5 en 6 waren nog erger. Volgens hem was de S.A.A.L. in de eerste fase blijven steken..."

" De RSG was in de brand, en wij uit de brand. De gemeente heeft voor ons de weg geöffend. Het is voor ons een raadsel hoe onze bouwcommissie, met de middelen die we hadden, een dergelijke behuizing heeft kunnen bewerkstelligen", aldus Eugene van der Stel in zijn toespraak. "Populariseren van de sterrenkunde is de belangrijkste doelstelling van de S.A.A.L. We willen de mensen in staat stellen met sterrenkunde kennis te maken, zonder dat ze meteen een duur instrumentarium hoeven aan te schaffen".

Na de toespraken, de felicitaties en de borrel, verplaatste het hele gezelschap zich naar de sterrenwacht zelf aan de Vordenseweg. Hier verrichtte de heer Beuke de officiële openingshandeling door een doek weg te schuiven, waarmee het naambord "Phoenix" van de sterrenwacht zichtbaar werd.

Zondags hielden de leden van de sterrenwacht open huis, opdat de Lochemse bevolking en de regio zichzelf kon overtuigen van de pracht van de sterrenwacht. Enige belangstellenden werden donateur deze dag.


Na een zeer succesvolle periode werden de deuren hier gesloten omdat het gebouw gewoonweg 'op' was. Tot onze eigen verbazing kon de voortgang van Phoenix al snel hierna van start gaan. De nabij gelegen camping Ruighenrode bood Phoenix onderdak aan. Sterrenwacht Phoenix heropende in juli 1997. Deze sterrenwacht lag eveneens zuid-zuidwestelijk van Lochem. De nieuwe sterrenwacht beschikte over een ontvangstzaal van 81 m2 en hier konden 60 bezoekers plaatsnemen.

Het tweede bestaan van Phoenix liep ten einde op 23 juli 2007, nadat Ruighenrode het huurcontract had opgezegd. En toen?

De start van de derde versie van sterrenwacht Phoenix was op 23 mei 2009, op het terrein van Pactum Jeugdzorg te Lochem. Thans ligt de sterrenwacht noordelijk van Lochem. Nu beschikt Phoenix over vier zalen, een keuken, een timmerwerkplaats annex opslag en een ontvangsthal. Hier kunnen wederom 60 bezoekers op goede wijze worden ontvangen.

Dankzij een aantal gulle sponsoren kon in 2012 het niveau van presenteren wezenlijk worden verbeterd met de komst van een digitaal projectieplanetarium.

De toekomst van sterrenwacht Phoenix staat in de sterren geschreven.......