Phoenix mini college Ruimtepuin

De Diepenveenmeteoriet
Drs Niek de Kort boeit toehoorders over 68 gram ruimtepuin

Verslag en foto's door Harjo Bats

Elk jaar valt er 3000 ton ruimtepuin op onze aarde. Niet in eenn keer, gelukkig! Dat zou ons heel wat hoofdpijn bezorgen. Verdeel je dit getal over het aantal vierkante kilometers aardoppervlak, dan valt het allemaal reuze mee!

Sterrenwacht Phoenix bestaat dit jaar 40 jaar. Onderdeel van het feestprogramma zijn is het meteorietenweekend. Dit weekend! Drs Niek de Kort, voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde had de eer om de aftrap te verzorgen. Voor de pauze bracht hij een prachtig verhaal over de Diepenveenmeteoriet, na de pauze werd het fenomeen meteoriet uitgebreider gepresenteerd.

Het leven hangt soms van toevalligheden aan elkaar wordt wel eens gezegd. Dit geldt zeker voor de Diepenveenmeteoriet. Wat als? Als hij niet gevallen was, dan was er gisteravond geen lezing geweest. Was dagloner Albert Bos op maandag 27.10.1873 om 15:00 uur, samen met zijn vrouw, niet op het land nabij de uiterwaarden van de IJssel aan het werk geweest, was de meteoriet nooit gevonden en allang vergaan. Wat als het broze steentje niet via de dorpsonderwijzer, via diens stiefzoon terecht was gekomen bij de directeur van de Rijks HBS in Deventer en Nederlands eerste Shakespeare-vertaler, de heer L.A.J. Burgersdijk? Wat als deze er niet een mooi kistje om gemaakt had, met een kaartje erin waarop de toedracht stond? Wat als dit kistje niet bij vier verhuizingen was weggegooid? Wat als een leraar in 1968, bij de opheffing van de HBS dit kistje niet mee naar huis had genomen, vanwege het mooie kistje en het steentje maar als presse-papier gebruikte? Wat als de vrouw van deze leraar, na diens overlijden, dit kistje niet aan een vriendin had gegeven omdat die iets met stenen had? Wat als deze mevrouw, Leida Kiers, niet naast amateurgeoloog en amateursterrenkundige Henk Nieuwenhuis op de camping had gestaan?
Dan was Nederland niet zijn vijfde meteoriet rijker geweest. Dan hadden ruim twintig toehoorders geen boeiende lezing gehad!

Niek de Kort is een van de primaire onderzoekers aan de Diepenveenmeteoriet, samen met (o.a.) binnen de sterrenkundige wereld ook bekende Marco Langbroek. Omdat de Diepenveen een zeldzame meteoriet is (qua samenstelling), heel oud (ruim vier miljard jaar) is het wetenschappelijk studie-object geworden staan namen en foto's onder embargo. De verwachting is, aldus Niek, dat het complete onderzoek in de tweede helft van 2017 in het vermaarde blad Nature zal worden gepubliceerd. Niek draagt voro het historische deel van het verhaal bij aan dit onderzoek.

Dit historisch onderzoek bracht hem via onder kaarten tot uiteindelijk een paar meter afstand van de feitelijke vindplaats van de meteoriet. Het historisch onderzoek hield ook in dat stamboomonderzoek gedaan moest worden om te zien of de hoofdpersonen in het tijdsbeeld pasten, maar ook of er eventueel nog nazaten bekend zijn. Het onderzoek hield ook in handschriftvergelijking.

De Diepenveen is een koolstofchondriet en dan van de subklasse CM, aldus Niek. Daarom zo zeldzaam omdat deze CM klasse meteorieten het meest primitief zijn. Ze hebben soms complexe, organische verbindingen in zich, waaronder aminozuren. En, ze hebben soms ook pre-solaire stofdeeltjes in zich. Stofdeeltjes die nog voor het ontstaan van het het zonnestelsel dateren. Dus, ouder dan 4.6 miljard jaar.

Omdat de meteoriet zeer zeldzaam is, hebben Niek en zijn collegae onderzoekers mevrouw Kiers ervan kunnen overtuigen de meteoriet te doneren aan het Nationaal Natuurhistorisch Museum 'Naturalis'. Als erkend cultureel erfgoed ligt de Diepenveen daar nu goed opgeborgen in een kluis. Dat is aan de ene kant jammer. Immers, je wilt toch graag zo'n zeldzaam stukje astronomisch gesteente kunnen zien. Realiseer u echter wat er gebeurde met een van de vier andere, in Nederland gevallen en gevonden meteorieten, de Ellemeet. Op 18.08.2014 gestolen uit Museum Sonnenborgh in Utrecht. Omdat de onverlaat, of onverlaten geen idee hadden wat ze meenamen, heeft hij, of hebben ze, de Ellemeet maar in een bosje achter een tennisbaan gedumpt. Onherstelbaar beschadigd. Cultureel erfgoed verdient het daarom om goed beschermd te worden.

De opmaat van het meteorietenweekend was prachtig te noemen, dankzij het boeiende verhaal van Niek de Kort. Hij werd na afloop dan ook bedankt door Magda Beekhuizen en ontving een fles heerlijke Achterhoekse wijn!

-----------


Lucas Ellerbroek auteur van het boek Planetenjagers op zoek naar buitenaards leven.
11 december 2015

Verslag van een avond planetenjagen door Rene Jansen

Een volle zaal met zo'n zestig bezoekers zat op een bewolkte vrijdagavond vol verwachting te wachten op de jacht. Een jacht naar planeten, een zoektocht naar buitenaards leven en naar wie weet wat nog meer. Een jacht die al maanden ervoor begon met de jacht naar een geschikte datum voor Lucas Ellerbroek om bij Sterrenwacht Phoenix te Lochem te komen vertellen over planetenjagers en -verkenners. Een onderwerp waar hij een boek over heeft geschreven met recensies zoals 'een meeslepend avontuur vol verrassende details', 'Ellerbroek is de Jacques Cousteau van het heelal' en 'Weinig professionele sterrenkundigen slagen erin zich zo goed te verplaatsen in de belevingswereld van een groter publiek'. De toon is gezet en de verwachtingen zijn hoog.

Vrijdag 11 december 2015 was het zover. De avond ging na een korte introductie van start met een tweegesprek. Hierbij kreeg Lucas een aantal vragen voorgeschoteld door sterrenwachtmedewerker Freddy. De vragen zorgden voor een mooie inkijk in het leven van een auteur/sterrenkundige. We horen over de Nerd Nite Amsterdam, het verhaal van de rode kool en de peperkorrel en hoe zijn droom als kind om schrijver te worden werkelijkheid is geworden door de sterrenkunde. Maar ook meer wetenschappelijke vragen over recente artikelen in Sky&Telescope, waarom er nog steeds geen buitenaards leven is gevonden en waarom worden wij niet gevonden als de kans op buitenaards leven statistisch echt zo groot is? Onderwerpen waarover nog lang gediscussieerd kan worden. Iets wat ongetwijfeld zal gebeuren in het wekelijkse astronomisch café, elke vrijdagavond op de sterrenwacht. Maar vanavond is de discussie kort, want de zaal wil graag het verhaal van de jacht horen.

Door het interview was iedereen astronomisch opgewarmd en stak Lucas van wal met zijn verhaal. Een verhaal dat de bezoekers meenam in een boeiende reis door de geschiedenis van de sterrenkunde. Van het verleden tot aan de vondst van de 1e exoplaneet in 1995. Een hoofdrol hierbij was weggelegd voor zeventiende-eeuwse Nederlandse wis-, natuur- en sterrenkundige en uitvinder Christiaan Huygens (1629 - 1695), misschien wel de grootste wetenschapper die Nederland ooit heeft voortgebracht. Maar Christiaan was ook schrijver van vroege science fiction zo blijkt onder andere uit een brief waarin Huygens aan zijn broer schrijft over de mogelijkheid van buitenaards leven uit 1693. Een citaat wil ik jullie niet onthouden. Hierbij zijn Klooten planeten en hare Cieraden de bijbehorende manen.

"niet onredelijk is te stellen, dat alle de andere Klooten, zoo wel als de onze, hare Cieraden, en misschien ook hare bewoners, hebben."

De reis waar Ellerbroek ons meeneemt blijft niet bij de zeventiende eeuwse ontdekkingen van Huygens. Kometen, nova's, planeten in ons eigen zonnestelsel met hun manen vliegen voorbij . Stuk voor stuk worden ze tijdens onze reis herontdekt. Een belangrijk moment in de jacht naar planeten is de ontdekking van de eerste exoplaneet rond een normale ster. Deze werd in 1995 door de Zwitserse astronoom Michel Mayor bij de ster 51 Pegasi in het sterrenbeeld Pegasus ontdekt.





Na een korte koffiepauze ging de jacht verder met de zoektocht naar exoplaneten. Hierbij geeft Ellerbroek een kleine inkijk in de wereld van sterrenkundig onderzoek, voor de liefhebbers de Doppler- en transitmethode. Door de Kepler telescoop is het onderzoek in een stroomversnelling gebracht en zijn er inmiddels veel planeten ontdekt. Op 28 december 2015 stond de teller op 1996 exoplaneten. Aangezien Kepler maar een beperkt deel van ons melkwegstelsel bekijkt, is er niet veel fantasie nodig om je voor te stellen dat slechts het topje van de planetenberg ontdekt is. Hiermee is ons beeld van het heelal veranderd, met name de rol van planeten hierin. Talrijk onderzoek is gericht op de (theoretische) mogelijkheden van (buitenaards) leven op de talrijke gevonden exoplaneten. Veelal gericht op de aanwezigheid van de vier elementen (aarde, water, vuur en lucht) die nodig zijn voor de manier van leven die wij kennen. Omdat water een bijzondere plaats heeft in het voorkomen van leven richt veel onderzoek zich op die planeten waar de voorwaarden zo zijn dat het voorkomen van vloeibaar water mogelijk is, ook wel de zogenaamde Goldilocks zone genoemd. Onderzoek brengt ons steeds dichter bij zonnestelsels met wellicht bewoonbare planeten. De Kepler 452b komt hierbij zeer dichtbij de omstandigheden van onze aarde. De afstand, 1400 lichtjaren, is nog wel een puntje van aandacht.

Veel onderzoek zal dan ook gericht worden op exoplaneten op kortere afstand. Verschillende ruimte- missies staan al in de planning zoals Gaia, JWST, Tess, Plato en Cheops. In science fiction films worden al volop voorschoten genomen op wat er allemaal mogelijk is. De science lijkt af en toe wat ruim genomen te worden, maar als we zien hoe snel de ontwikkelingen zijn gegaan, is het onmogelijk om een voorspelling te doen en een voorstelling te maken van wat onderzoek en toekomstige missies ons zullen brengen. Zoals Huygens in 1695 reeds opschreef en waar Lucas Ellerbroek zijn reis met ons mee afsluit:

'lk zal meinen iets groots verkregen te hebben, indien wy verstaan mogen, hoe 't in de Natuur gelegen is met de dingen, van welke wy nu zeer verre af zijn. Dog hoe een yder derzelver gemaakt is, en begonnen heeft te wezen dat gene, dat ze zijn, dat achte ik geenzins met het menschelijk verstand te konnen bedagt of gegist werden.'

Een dag na de lezing is Lucas vertrokken naar New York voor het schrijven van zijn nieuwe boek. Alhoewel de inhoud nog niet bekend is voor een deel ook nog niet is bepaald, wordt het iets met ruimtevaart en/of astronomie. Ellerbroek staat bij ons al weer op de shortlist voor een uitnodiging om hierover te komen vertellen. Zover is het nog niet. We kunnen nu nagenieten van zijn boek "Planetenjagers". Menigeen heeft na de lezing een exemplaar bemachtigd, al dan niet voorzien van een persoonlijke boodschap. In de shop van Phoenix zijn nog enkele exemplaren te koop voor degene die de lezing gemist heeft of alsnog het verhaal wil lezen.

De verwachtingen zijn wat mij betreft waargemaakt, Ellerbroek vertelt boeiend en toegankelijk, hij neemt het publiek mee op reis. Waar een enkeling nog wat meer diepgang had gewenst, beschouw ik dat juist als de kracht van Ellerbroek: hij maak het grotere publiek enthousiast voor de sterrenkunde. Wie dan meer en diepgaander op onderdelen wil weten gaat vanzelf op zoek. Dit past helemaal binnen de doelstelling van de sterrenwacht. Laten we het sterrenkundige enthousiasme vasthouden en 2016 tot een mooi astronomisch jaar maken.